تشنج چیست و چه عواملی باعث بروز آن می‌شوند؟ آشنایی با روش‌های درمان

بسیاری از افراد تصور می‌کنند تشنج همان بیماری صرع است، در‌حالی‌که این‌طور نیست. صرع نوعی بیماری مزمن است؛ اما تشنج بر اثر فعالیت الکتریکی غیرطبیعی و ناگهانی در مغز رخ می‌دهد. هنگام تشنج پیام‌های عصبی در مغز به‌صورت نامنظم منتقل می‌شوند و همین اتفاق باعث از دست دادن هوشیاری و حرکت ناخودآگاه عضله‌ها می‌شود. در ادامه این مقاله علت تشنج، علائم و روش‌های درمان این مشکل را به‌صورت‌کامل بررسی می‌کنیم. 

تشنج چیست و چگونه رخ می‌دهد؟

تشنج نتیجه‌ بروز اختلال ناگهانی در فعالیت الکتریکی مغز است. در حالت طبیعی، سلول‌های عصبی مغز (نورون‌ها) با ارسال سیگنال‌های الکتریکی، پیام‌ها را میان بخش‌های مختلف مغز و بدن رد‌و‌بدل می‌کنند. زمانی‌که این پیام‌ها به‌طور ناگهانی فعال شوند، موجی از فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز ایجاد می‌شود که به آن تشنج (Seizure) می‌گویند.

در برخی افراد تشنج فقط چند ثانیه طول می‌کشد و باعث خیره شدن آن‌ها به نقطه‌ای خاص می‌شود؛ با‌این‌حال برخی افراد هوشیاری بدن خود را از دست می‌دهند و حرکت‌های غیر‌قابل‌کنترل را تجربه می‌کنند. بیشتر تشنج‌ها بین ۳۰ ثانیه تا ۲ دقیقه طول می‌کشند. اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه ادامه پیدا کند یا چندین تشنج پشت سر هم شروع شوند، این وضعیت خطرناک است و باید با اورژانس تماس بگیرید. تشنج ممکن است برای هر فردی رخ بدهد؛ اما اگر این مشکل به‎صورت مکرر پیش بیاید، یکی از علائم صرع است. 

 انواع تشنج؛ کانونی و عمومی

تشنج‌ها براساس محل شروع فعالیت غیرطبیعی در مغز به دو گروه اصلی تقسیم می‌کنند: تشنج کانونی (Focal) و تشنج عمومی (Generalized). در ادامه این دو مدل تشنج را بررسی می‌کنیم. 

تشنج کانونی؛ شروع اختلال الکتریکی فقط در یک ناحیه از مغز 

تشنج کانونی زمانی رخ می‌دهد که اختلال الکتریکی فقط در یک ناحیه از مغز آغاز شود. در موارد خفیف تشنج کانونی، فرد احساسات عجیبی مانند بو‌هایی خاص، دیدن نورهای چشمک‌زن یا حالت تهوع را تجربه می‌کند؛ اما در موارد شدیدتر، گاهی فرد هوشیاری خودش را از دست می‌دهد، به نقطه‌ای خاص خیره می‌شود یا حرکت‌های تکراری (مانند مالیدن دست‌ها یا جویدن لب) انجام می‌دهد. احساس گیجی و خواب آلودگی بعد از تشنج شدید طبیعی است و بیشتر افراد این موضوع را تجربه می‌کنند.

تشنج عمومی؛ درگیری هم‌زمان هر دو نیم‌کره مغز

تشنج عمومی از همان ابتدا هر دو نیم‌کره مغز را درگیر می‌کند. در این نوع تشنج معمولا فرد به‌صورت‌کامل هوشیاری خودش را از دست می‌دهد. زیرگروه‌های تشنج عمومی شامل موارد زیر می‌شوند:

• تونیک: سفتی عضله‌ها
• کلونیک: حرکت‌های سریع و ریتمیک عضله‌ها و بدن
• میوکلونیک: حرکات ناگهانی عضله‌ها 
• آتونیک: افتادن ناگهانی بدن
• ابسانس: خیره شدن کوتاه‌مدت به یک نقطه

شایع‌ترین نوع تشنج عمومی، تونیک‌کلونیک است؛ در این شرایط عضلات سفت می‌شوند، بدن به‌شدت می‌لرزد و گاهی فرد زبان خودش را گاز می‌گیرد. 

علائم و نشانه‌های تشنج؛ حرکت غیرارادی بدن و لرزش

علائم تشنج در افراد مختلف متفاوت هستند و به نوع تشنج و ناحیه‌ای درگیر در مغز بستگی دارند. برخی  علائم چند ثانیه قبل از بروز حمله خود را نشان می‌دهند، درحالی‌که برخی دیگر هنگام حمله یا بعد از تشنج دیده می‌شوند. در ادامه علائم و نشانه‌های تشنج را بررسی می‌کنیم.

به‌طورکلی تشنج یکی از مهم‌ترین علائم بیماری نورولوژیک (مغز و اعصاب) است؛ در این بیماری‌ها عملکرد و فعالیت صحیح مغز مختل می‌شود. در ادامه علت دقیق بروز تشنج را بررسی می‌کنیم.

علت‌ بروز تشنج؛ موقتی و پایدار

تشنج به دلایل بسیار متفاوتی رخ می‌دهد، از مشکلات موقتی و قابل‌درمان گرفته تا بیماری‌های عصبی مزمن مانند صرع. در همه‌ موارد، دلیل اصلی تشنج اختلال در فعالیت الکتریکی سلول‌های مغز است. به‌طورکلی علت‌های بروز تشنج به ۲ گروه اصلی تقسیم می‌شوند: علت‌های موقتی و علت‌های پایدار. در ادامه این ۲ گروه را بررسی می‌کنیم.

 علت‌های موقتی تشنج؛ تب و افت قند خون

گاهی یک عامل بیرونی و موقت باعث تحریک مغز و تشنج می‌شود. در این شرایط با برطرف شدن مشکل، احتمال تکرار تشنج نیز کاهش پیدا می‌کند. شایع‌ترین عوامل موقتی تشنج شامل موارد زیر می‌شوند:

• تشنج تب بالا: گاهی تب بالا باعث تشنج به‌ویژه در کودکان خردسال می‌شود.
• افت یا افزایش شدید قند خون: مغز برای عملکرد صحیح به قند کافی نیاز دارد؛ از‌این‌رو تغییر ناگهانی سطح گلوکز، باعث فعالیت غیرطبیعی نورون‌ها می‌شود.
• اختلال در الکترولیت‌های بدن: کاهش سطح سدیم، کلسیم یا منیزیم از عوامل موثر در بروز تشنج هستند.
• مصرف داروها یا مواد خاص: برخی داروها مانند بوبروپیون (Wellbutrin)یا داروهای ضدافسردگی احتمال تشنج را افزایش می‌دهند.
• ترک الکل یا مواد مخدر: در افرادی‌که برای مدت طولانی الکل و مواد مخدر مصرف می‌کردند، قطع ناگهانی این مواد باعث تشنج می‌شود.
• استرس و بی‌خوابی: کمبود خواب و استرس شدید، یکی از محرک‌های تشنج است.
• گرمازدگی: گرمای بیش‌از‌حد، سیستم عصبی را تحریک می‌کند و باعث بروز تشنج می‌شود.

این نوع تشنج‌ها پس از درمان علت اصلی، برطرف می‌شوند و لزوما به معنای ابتلا به بیماری صرع نیستند.

علت‌های پایدار تشنج؛ صرع و سایر بیماری‌های متابولیک

گاهی تشنج به‌دلیل مشکلی پایدار در مغز یا سیستم عصبی به‌وجود می‌آید و معمولا به درمان‌های طولانی‌مدت زیر نظر پزشک نیاز دارد. در ادامه علت‌های پایدار تشنج را به شما می‌گوییم:

• صرع: شایع‌ترین علت تشنج‌‌های مداوم، بیماری صرع است. در این بیماری فعالیت الکتریکی مغز دچار اختلال می‌شود.
• آسیب یا ضربه مغزی: حوادثی مانند تصادف، افتادن از ارتفاع یا ضربه مستقیم به سر، به سلول‌های مغزی آسیب می‌زنند و باعث تشنج می‌شود.
• سکته مغزی: قطع جریان خون به بخشی از مغز بر اثر سکته، باعث تخریب سلول‌های عصبی می‌شود و احتمال تشنج را افزایش می‌دهد.
• تومور یا ضایعه مغزی: وجود توده در مغز به سلول‌های اطراف خودش فشار می‌آورد و فعالیت طبیعی الکتریکی آن‌ها را مختل می‌کند.
• عفونت‌های مغزی: بیماری‌هایی مانند مننژیت و انسفالیت باعث تشنج می‌شوند.
• ژنتیک: برخی افراد از زمان تولد به‌دلیل نقص در ساختار مغز یا ژن‌ها دچار تشنج می‌شوند. 
• بیماری‌های متابولیک: بیماری‌هایی مانند دیابت کنترل‌نشده، آلزایمر یا زوال لوب پیشانی عملکرد مغز را به‌تدریج مختل می‌کنند و احتمال بروز تشنج را افزایش می‌دهند.
• مسمومیت‌: تماس با مواد سمی مانند منوکسیدکربن یا فلزات سنگین باعث ایجاد حمله‌های تشنجی می‌شود.

گاهی پزشک با وجود انجام همه آزمایش‌ها، دلیلی خاص برای تشنج پیدا نمی‌کند؛ به این بیماری تشنج ایدیوپاتیک (Idiopathic seizure) گفته می‌شود.

روش‌های تشخیص تشنج؛ نوار مغز و ام‌آرآی 

برای درمان تشنج در ابتدا باید علت آن را پیدا کنید. معمولا پزشک با بررسی شرایط بیمار هنگام وقوع حمله و انجام چندین آزمایش تخصصی، منشأ تشنج را مشخص می‌کند. برای پیدا کردن علت تشنج، اطلاعاتی مانند زمان شروع، مدت‌زمان ادامه‌دار بودن، حرکت بدن و علائم بعد از تشنج بسیار مهم هستند. پزشک پس از بررسی این اطلاعات با روش‌های تشخیص تشنج مانند نوار مغز، ام‌آر‌آی و آزمایش خون مشکل شما را تشخیص می‌دهد. در ادامه این روش‌های تشخیص تشنج را بررسی می‌کنیم. 

• نوار مغزی: مهم‌ترین و رایج‌ترین روش تشخیص تشنج، گرفتن نوار مغزی است. در این آزمایش، پزشک الکترودهای روی پوست سر قرار می‌دهد تا فعالیت الکتریکی مغز را ثبت کنند. سپس پزشک با بررسی الگوهای امواج مغزی، نوع تشنج (کانونی یا عمومی) و محل دقیق درگیری در مغز را تشخیص می‌دهد.
• تصویربرداری مغزی: برای شناسایی آسیب‌های ساختاری در مغز مانند تومور، سکته و التهاب، باید MRI یا سی‌تی اسکن انجام شود.
• آزمایش‌ خون: آزمایش خون برای بررسی سطح قند، سدیم، کلسیم، منیزیم و سایر الکترولیت‌ها انجام می‌شود. این آزمایش‌ها نشان می‌دهند که آیا تشنج بر اثر عدم تعادل شیمیایی بدن بوده است یا نه.
• آزمایش‌های تخصصی‌تر: در برخی موارد، پزشک آزمایش‌های اضافی مانند بررسی عملکرد کبد و کلیه، تست سموم، آزمایش مایع مغزی‌نخاعی یا تست‌های ژنتیکی تجویز می‌کند.

پس از انجام این آزمایش‌ها پزشک با در نظر گرفتن شرایط بالینی و نتیجه آزمایش‌ها علت تشنج را تشخیص می‌دهد. توجه کنید که گاهی نتیجه آزمایش‌ها طبیعی است؛ اما پزشک با بررسی دقیق رفتار و علائم بیمار علت نهایی تشنج را مشخص می‌کند.

روش‌های درمان تشنج براساس علت و شدت بیماری

روش درمان تشنج به نوع، علت و شدت آن بستگی دارد. در بسیاری از موارد، بیماری تشنج با مصرف برخی از انواع قرص اعصاب مانند قرص لوتیراستام و اصلاح سبک زندگی کنترل می‌شود؛ اما گاهی باید جراحی انجام بدهید. در ادامه روش‌های درمان را به‌صورت‌کامل بررسی می‌کنیم.

مصرف داروهای ضدتشنج

مهم‌ترین روش درمان تشنج، استفاده از داروهای ضدتشنج است. این داروها فعالیت الکتریکی غیرطبیعی مغز را کنترل می‌کنند. پزشک با‌توجه‌به سن، نوع تشنج، وزن، بارداری و شرایط بدنی شما داروی مناسب را تجویز می‌کند؛ مثلا یکی از داروی ضدتشنج موثر برای کودکان بالای 1 ماه و خانم‌های باردار (زیر نظر پزشک)، قرص لوتیراستام است. این قرص برای کاهش و کنترل تشنج‌های موضعی و تشنج‌های عمومی تونیک‌کلونیک استفاده می‌شود. در ادامه داروهای رایج برای درمان تشنج را به شما معرفی می‌کنیم:

• والپروات سدیم (Valproate)
• کاربامازپین (Carbamazepine)
• لاموتریژین (Lamotrigine)
• لووتیراستام (Levetiracetam)

علاوه‌بر داروهای گفته‌شده، یکی دیگر از داروهای موثر قرص بریزانتیس است. این دارو حاوی بریواراستام ۱۰۰ میلی‌گرم است و برای کنترل و درمان تشنج کاربرد دارد. توجه کنید که برای مصرف هر یک از این داروها باید حتماً با پزشک مشورت کنید؛ مصرف یا قطع خودسرانه داروها شرایط شما را بدتر می‌کند و گاهی باعث بازگشت و تشدید حمله‌های عصبی می‌شود.

جراحی مغز برای درمان تشنج

جراحی مغز برای بیماران مبتلا به صرع که نسبت به دارو مقاوم هستند، کاربرد دارد. در این جراحی، پزشک بخشی کوچک از مغز که منبع فعالیت غیرطبیعی است را برمی‌دارد یا غیرفعال می‌کند. 

درمان تشنج با تحریک عصبی 

اگر تشنج با دارو کنترل نشد، پزشک از دستگاه‌هایی خاص برای تنظیم فعالیت مغز استفاده می‌کند. یکی از این دستگاه‌ها برای تحریک عصب واگ (Vagus Nerve Stimulation) استفاده می‌شود. این دستگاه کوچک زیر پوست گردن یا قفسه سینه کار گذاشته می‌شود و سیگنال‌های الکتریکی خیلی ضعیفی به عصب واگ می‌فرستد. با این سیگنال‌ها، فعالیت‌های غیرعادی مغز آرام‌تر می‌شوند و احتمال تشنج کاهش پیدا می‌کند.

روش دیگر، تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation) است. در این روش، الکترودهای ظریفی در قسمت‌های خاصی از مغز قرار داده می‌شوند تا پالس‌های الکتریکی منظم بفرستند و مانع فعالیت‌های غیرطبیعی عصبی شوند.

درمان تشنج زیر نظر پزشک با مصرف داروی مناسب

در این مقاله به‌‎صورت‎کامل تشنج را بررسی کردیم. تشنج بر اثر فعالیت غیرطبیعی الکتریکی در مغز به‌وجود می‌آید و باعث تغییر در حرکت عضله‌ها و از دست دادن هوشیاری می‌شود. گاهی تشنج دلایل موقتی مانند تب، استرس و کم‌خوابی دارد و گاهی بر اثر بیماری‌هایی مثل صرع، سکته و آسیب مغزی به‌وجود می‌آید. برای درمان این بیماری در ابتدا باید به پزشک مراجعه کنید تا پزشک دلیل اصلی آن را تشخیص دهد. سپس زیر نظر دکتر داروی مناسب مصرف کنید.

شرکت پخش دارویی آدوراطب با بیش از ۱۵ سال فعالیت، نقشی بسیار مهم در دسترسی شما به انواع داروها دارد. این شرکت به‌عنوان پخش سراسری گروه کوبل دارو، داروهای برندهای معتبری مثل دکتر عبیدی، نستله و آسترازنکا را به سراسر کشور توزیع می‌کند.